كد اخلاق حرفه ای، مجموعه ای از استانداردهاست كه قواعد رفتاری اعضای همان حرفه را تعریف نموده و مستلزم آن است كه به تصویب اعضای آن حرفه برسد. بیكر (Baker) تاریخ تدوین نخستین كد اخلاق حرفه ای را بین سال های 1794 و 1808 اعلام نموده و بیان می كند كه چرا كدهای حرفه ای، جایگزین شیوه های قدیمی سوگند و شرافت نجیب زادگی شده اند؟

بسیاری از حرفه ها دارای سند اخلاق حرفه ای خاص خود هستند. برای مثال، كد اخلاق حرفه ای وكلا، صرفاً حاكم بر جامعه وكالت است كه استانداردهای خاصی را برای اداره و نظارت بر اعضاء تعیین می نماید.

قواعد نمونه اخلاق حرفه ای كانون وكلای آمریكا (Model Rules of Professional Conduct - ABA) توسط اتحادیه كانون های وكلای دادگستری این كشور (American Bar Association) تدوین و تصویب شده و به عنوان قانون نمونه به كانون های ایالت های مختلف ارائه شده است. كانون های مذكور عمده ی قواعد آن را تصویب نموده و رعایت آن را برای وكلای خود ضروری دانسته اند. در عین حال برخی كانون ها قسمتی از مقررات ABA را تصویب ننموده اند.

بر اساس مقدمه ی قواعد نمونه اخلاق حرفه ای كانون وكلای آمریكا، وكیل به عنوان یكی از اعضای جامعه ی وكالت، «نماینده موكل، «ضابط نظام حقوقی» و «شهروند عمومی» است كه در قبال اجرای عدالت و استقرار كامل آن در جامعه، دارای مسئولیت اجتماعی است. وكیل به عنوان نماینده موكل، وظایف مختلفی را بر عهده دارد. اولاً در مقام مشاور حقوقی، درك آگاهانه ای از حقوق و تعهدات قانونی موكل به وی ارائه می دهد و پیامدهای عملی آنها را برای موكل خود تشریح می نماید. ثانیاً در مقام مذاكره كننده، به دنبال نتیجه ای است كه برای موكل سودمند بوده و منافع او را در پی دارد و در عین حال این مذاكرات باید با الزامات «معامله صادقانه» (honest dealings) سازگار باشد. علاوه بر تكلیف به نمایندگی از سوی موكل، وكیل ممكن است به عنوان یك شخص ثالث بی طرف، عمل نماید و در مقام حل اختلاف به هر دو طرف دعوا مساعدت نماید و زمینه سازش بین آن ها را فراهم آورد.
(Client-Lawyer Relationship
(a) Except as stated in paragraph (d), a lawyer shall not represent anyone in connection with a matter in which the lawyer participated personally and substantially as a judge or other adjudicative officer or law clerk to such a person or as an arbitrator, mediator or other third-party neutral, unless all parties to the proceeding give informed consent, confirmed in writing... - Rule 1.12 . (a) A lawyer serves as a third-party neutral when the lawyer assists two or more persons who are not clients of the lawyer to reach a resolution of a dispute or other matter that has arisen between them. Service as a third-party neutral may include service as an arbitrator, a mediator or in such other capacity as will enable the lawyer to assist the parties to resolve the matter. Rule 2.4.).

به علاوه در مورد وكلایی كه در خارج از زمان های اشتغال به حرفه ی وكالت مرتكب رفتاری شده اند، قوانین خاصی اعمال می شود كه مبیّن اهمیت رعایت اصول اخلاق حرفه ای توسط وكلای دادگستری است. به عنوان مثال، وكیلی كه در یك فعالیت تجاری، مرتكب رفتار غیرحرفه ای و خلاف شأن گردیده است، به دلیل انجام رفتاری كه مبیّن عدم صداقت (dishonesty)، كلاهبرداری (fraud)، فریب (deceit) یا تدلیس (misrepresentation) می باشد، مشمول مقررات انتظامی می گردد.
)It is professional misconduct for a lawyer to: (a) violate or attempt to violate the Rules of Professional Conduct, knowingly assist or induce another to do so, or do so through the acts of another; (b) commit a criminal act that reflects adversely on the lawyer"s honesty, trustworthiness or fitness as a lawyer in other respects ... - Rule 8.4).

وكیل در تمام مراحل انجام وظایف حرفه ای؛ باید واجد صلاحیت باشد؛ با موكل در خصوص انجام موضوع وكالت «ارتباط مستمر» برقرار كند و اطلاعات مربوط به پرونده موكل را محرمانه نگه دارد، مگر در مواردی كه افشای آن توسط قوانین رفتار حرفه ای یا سایر قوانین مجاز می باشد. به علاوه رفتار وكیل نه تنها در زمینه خدمات حرفه ای به موكلین بلكه در امور تجاری و شخصی وی نیز باید مطابق با «الزامات مصرّح در قانون» باشد. همچنین وكیل باید از رویه های قضائی و قانونی صرفاً در راستای تحقّق حقوق قانونی موكل استفاده كند و این ابزار هیچگاه نباید زمینه ای برای تضییع حقوق طرف دعوا یا اطاله دادرسی را فراهم نماید. یك وكیل در اعمال و رفتار خود همواره باید به نظام حقوقی و كسانی كه به وی ارائه خدمت می كنند یا با وی در ارتباط هستند، از جمله قضات، سایر وكلا و مقامات دولتی احترام بگذارد.

وكیل به عنوان یك شهروند عمومی باید به دنبال «استحكام حاكمیت قانون» در جامعه، «تحقّق عملی و عینی عدالت» و «ارتقای كیفیت خدمات ارائه شده توسط نهاد وكالت» باشد. همچنین باید دانش خود را در مسیر اصلاح قوانین «ناكارآمد» به كار گرفته و به نحو متعارف، برای تقویت آموزش حقوقی شهروندان تلاش كند. وی باید با «نوشته ها»، «دیدگاه ها» و «نقدهای منصفانه» خود زمینه توسعه و رشد دستگاه قضائی را در عرصه داخلی و بین المللی فراهم آورده و در عین حال درك و اعتماد عمومی را نسبت به حاكمیت قانون و نظام قضایی كشور افزایش دهد؛ چرا كه نهادهای قانونی در یك دموكراسی مبتنی بر قانون اساسی، برای حفظ قدرت خود، به مشاركت و حمایت مردمی وابسته می باشند. وكیل باید به كمبودها و موانع موجود در مسیر تحقّق كامل عدالت در جامعه توجه داشته و بسترهای لازم را برای استقرار كامل نظم و استیفای عدالت در اجتماع فراهم نماید. به تعبیر دیگر، مسئولیت اجتماعی وكیل همواره باید نمود عملی داشته و نمی تواند نسبت به مسائل و مشكلات مبتلابه جامعه كه مردم با آن دست به گریبان هستند، بی تفاوت باشد. باید توجه داشت كه فقرا و افراد بی بضاعت، قادر به پرداخت حق الوكاله نیستند. بنابراین، همه وكلا باید با همكاری كانون ها، زمینه تأمین منابع و معاضدت قضائی برای افراد بی بضاعت را فراهم نموده تا بسترهای لازم برای دسترسی برابر به سیستم قضائی مهیّا گردد.

اختلاف در فرهنگ، قوانین موضوعه و مقتضیات محلی در سیستم ایالتی آمریكا، سبب شده است كانون های محلی نتوانند كل متن قواعد نمونه اخلاق حرفه ای كه توسط اتحادیه كانون های وكلای این كشور تدوین شده را به تصویب برسانند. بر این اساس این امكان برای كانون ها وجود دارد كه برخی احكام را استثناء نموده یا نسبت به قواعد نمونه اخلاق حرفه ای، موادی را اضافه نمایند.

پرسشی كه مطرح می شود این است كه در نظام حقوقی ایران وضعیت به چه صورت است؟ آیا با توجه به ساختار نظام حقوقی و سیاسی، متحدالشكل بودن قوانین و مقررات در سراسر كشور، فرهنگ یكپارچه و وجود حكومت مركزی واحد، ضرورتی برای تصویب قواعد نمونه اخلاق حرفه ایی برای نهاد وكالت وجود دارد یا اینكه باید از طریق اتحادیه و با رأی كانون های استانی، منشور اخلاق حرفه ای یكپارچه تصویب نمود؟

به عنوان نتیجه بحث می توان گفت تدوین اصول اخلاق حرفه ای متحد الشكل، برای تمامی كانون های وكلای دادگستری سراسر كشور ضرورتی انكار ناپذیر است. بر این اساس، در مورد مسائل و موضوعات حرفه ای نهاد وكالت، باید صدای واحدی از تمامی كانون ها شنیده شود. یكی از مبانی فلسفی تشكیل اتحادیه، همسان سازی مقررات و یكپارچه نمودن قواعد حاكم بر حرفه وكالت است. در واقع اتحاد و یكدلی تنها در ارتباط كانون ها با حاكمیت و قوای سه گانه خلاصه نمی شود بلكه این امر در امور داخلی كانون ها نیز باید نمود عملی داشته باشد.

با این توصیف، در نظام حقوقی ایران، با توجه به ساختار حاكمیت و یكپارچگی فرهنگی، سیاسی و اجتماعی؛ تدوین «اصول اخلاق حرفه ای متحد الشكل»، راه حل منطقی بوده و بر شیوه موجود در ایالات متحده كه تدوین «قواعد نمونه اخلاق حرفه ای» است رجحان دارد.

دكتر محمود حبیبی عضو هیئت مدیره كانون وكلای دادگستری مركز و نایب رئیس اسكودا